Vereniging van Oud-Parlementariërs

Een groeiende groep Nederlanders wil niets meer met de overheid te maken hebben; zij noemen zich “autonoom” of “soeverein”. Men wil in vrijheid leven en zich onttrekken aan het systeem waarin men leeft. Daarbij zijn er onder hen personen die zich niet aan wetten houden en/of weigeren belastingen dan wel boetes te betalen. De president van de Hoge Raad sloeg hierover kort geleden zelfs alarm, heel ongebruikelijk voor de hoogste rechter in ons land! Personen die zich “autonoom” verklaren, willen zo onafhankelijk mogelijk leven. Ze vinden het onterecht dat de overheid aan hen financiële verplichtingen, zoals belastingen, oplegt, omdat zij daartoe nooit toestemming hebben gegeven. Maar zij onttrekken zich in het algemeen genomen niet aan àlle wet- en regelgeving

Zogeheten soevereinen gaan nog een stap verder. Zij wensen op geen enkele manier gebruik te maken van ons financiële of sociale systeem en beweren af te zien van overheidsvoorzieningen. Sommigen onder hen hebben naar eigen zeggen geen paspoort of BSN-nummer. Geschat wordt dat er in ons land tenminste enkele tienduizenden zijn die in meer of mindere mate het soevereine gedachtegoed aanhangen. Dit alles valt te lezen in het in voorjaar 2024 verschenen rapport “Met de rug naar de samenleving”. Die publicatie is een gezamenlijke uitgave van de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD), de Nationale Politie en de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV).

“Met de rug naar de samenleving” bevat een analyse(*), waarin op een aantal actuele vragen over dit verschijnsel nader wordt ingegaan, zoals: hoe verhoudt de Nederlandse soevereinenbeweging zich tot onze democratische rechtsorde? Is vanuit deze beweging sprake van ondermijning daarvan? En zo ja, hoe uit dit zich? Het is in dit bestek niet mogelijk uitgebreid hierop in te gaan. Daarom volgen hierna enkele eerste indrukken

Diverse beweging

Het eerste hoofdstuk gaat dieper in op de context en ideologie van zelfverklaarde soevereinen. Het schetst de belangrijkste verhaallijnen (“narratieven”) die daaruit voortkomen, evenals de internationale invloed op deze beweging.

De onderzoekers stellen onder meer dat er niet één alomvattend soeverein gedachtegoed bestaat. De beweging komt voort uit een bredere anti-institutionele stroming. Kern van het ideeëngoed is het geloof in het bestaan van een machtige kwaadaardige elite, die de bevolking zou willen onderdrukken. Deze elite bevindt zich in die visie niet alleen in de diverse onderscheiden overheidsmachten, maar bijvoorbeeld ook in kringen van media en wetenschappen.

Op internet circuleren tientallen interpretaties van het “soeverein-zijn”. Er is dus sprake van een diverse beweging, waaraan uiteenlopende aanhangers hiervan op heel verschillende wijze invulling geven. Gradaties lopen uiteen van het in beperkte mate tot volledig afstand nemen c.q. zich volledig los willen maken van onze samenleving. Diezelfde gradaties doen zich voor in de bereidheid tot gewelddadig verzet tegen het huidige systeem. Het gedachtegoed kent trouwens haar oorsprong in de Verenigde Staten van de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. Daar ontstond het idee van de “sovereign citizens” uit protest tegen het gezag en de belastingen van de federale overheid. Nederlandse soevereinen halen hun inspiratie vooral uit Duitsland en Canada.

Het tweede hoofdstuk onderscheidt drie categorieën in deze beweging, namelijk:

a. Autonomen of soevereinen die verandering voorstaan binnen het huidige systeem.

Deze groep vormt de grootste categorie en bestaat waarschijnlijk uit enkele tienduizenden mensen. Zij zoeken naar zelfvoorziening en willen zo onafhankelijk mogelijk binnen het systeem leven, zonder dat zij dit afwijzen of gewelddadige intenties hebben.

b. Soevereinen die de legitimiteit en geldigheid van het huidige systeem ontkennen en zich daar aan onttrekken.

De omvang van deze groep wordt geschat op enkele duizenden. Men gelooft dat de Nederlandse overheid illegitiem is en kiest er daarom voor zich niet langer aan Nederlandse wet- en regelgeving te houden. Onderlinge ontmoetingen vinden vaak online plaats, maar zeker ook fysiek.

c. Een stroming van actief verzet tegen het huidige systeem, al dan niet met geweld.

Dit is de kleinste groep van enkele tientallen tot honderd mensen en is eigenlijk een substroming van de vorige categorie. Het betreft hier een groep mensen die gelooft dat een toekomstige, gewelddadige strijd met de overheid en democratische instituties onvermijdelijk is.

Voor elke van deze categorieën wordt geanalyseerd òf en zo ja, hoe en waarom er sprake is van ondermijning van de democratische rechtsorde.

Het derde hoofdstuk behandelt tevens recente veranderingen in de aard en omvang van de soevereinenbeweging in ons land.

Zo rond 2010 werd de Nederlandse soevereinenbeweging voor het eerst zichtbaar. In 2012 deed de partij Soeverein Onafhankelijke Pioniers Nederland (SOPN) mee aan de Tweede Kamerverkiezingen en behaalde toen bijna 13.000 stemmen, waarna het relatief stil bleef. De afgelopen jaren verveelvoudigde echter het aantal soevereinen en veranderde de aard van de beweging. Meer mensen onttrekken zich actief aan wet- en regelgeving en zetten zelfs stappen richting geweld, zoals aan het begin van dit artikel al vermeld. De verwachting is, aldus de onderzoekers, dat de beweging nog in omvang zal groeien.

Verticale en horizontale dimensie

Opvallend is dat de meerderheid van de soevereinen tussen de 40 en 60 jaar oud lijkt. Deze leeftijd komt overeen met de vergelijkbare bewegingen in Duitsland en de Verenigde Staten. Vermoedelijk betreft het hier een groep mensen die zich al jaren of zelfs decennia zorgen maakt over de staat van hun land, wantrouwend is jegens de overheid, dan wel zich tegen de elite afzet. Vandaar ook de hoger gemiddelde leeftijd. Men is daardoor kennelijk vatbaarder voor dit soort gedachtegoed. Het biedt, naar valt aan te nemen, een ´uitweg´ voor allerlei mensen die zich door de overheid onvoldoende gehoord voelen of teleurgesteld zijn in overheidsreacties op bepaalde gebeurtenissen. Denk bijvoorbeeld aan maatregelen tijdens de coronapandemie, de toeslagenaffaire, gestegen levensmiddelenprijzen, de woningnood etc.

Soevereine aanjagers spelen hierop in en stellen dat de overheid en instituties illegitiem handelen en dat mensen zich daarom niet aan wet- en regelgeving hoeven te houden. Op zichzelf gerechtvaardigde zorgen en twijfels met betrekking tot instituties worden in een frame gezet waarin overheidshandelen en -falen onderdeel is van een geheim, vooropgezet plan.

Ook de weerbaarheid van onze samenleving blijft niet onbesproken. Hoewel nog steeds sterk, is deze de afgelopen jaren waarschijnlijk afgenomen. Volgens onderzoekers zijn soevereine geluiden inmiddels op verschillende plekken in de samenleving hoorbaar. En niet langer voorbehouden aan kleine groepjes die door weinigen serieus werden genomen.

Het slothoofdstuk beantwoordt de onderzoeksvraag of er vanuit de Nederlandse soevereinenbeweging sprake is van ondermijning van de democratische rechtsorde en zo ja, hoe dit zich dan uit. De auteurs maken daarbij een onderscheid tussen een verticale en horizontale dimensie. De democratische rechtsstaat, ofwel ons politieke systeem, betreft dan de verticale dimensie. Dit in tegenstelling tot onze manier van samenleven c.q. open samenleving, de horizontale dimensie. Bij soevereinen is er geen sprake van een ondermijning van de horizontale dimensie, luidt de conclusie. Men keert zich primair af van de overheid en andere instituties, maar men houdt veelal een open en inclusieve houding richting medeburgers. Ondermijning van de verticale dimensie vindt vooral plaats door verspreiding van onjuiste boodschappen, die het vertrouwen in wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht aantasten en daarmee óók de legitimiteit van onze instituties.

Het blijkt verder lastig om mensen die eenmaal van het “soevereine narratief” overtuigd zijn, weer op andere gedachten terug te brengen. Bovendien delen de onderzoekers de overtuiging dat hoe harder soevereinen door instituties worden aangepakt, omdat men wet- en regelgeving niet respecteert, hoe sterker zij gemarginaliseerd worden en met de rug naar de samenleving komen te staan. Vandaar kennelijk ook de gekozen titel voor dit rapport! Dit alles sterkt immers bij soevereinen de overtuiging dat een kwaadaardige elite hen bewust onderdrukt.

Gewelddreiging

Afrondend wordt in het rapport bijzondere zorg uitgesproken over de hiervoo r genoemde tweede en derde categorie binnen de soevereinenbeweging waar het de geweldsdreiging op korte termijn betreft. Dit temeer, nu bij verschillende aanhangers (vuur)wapens zijn aangetroffen. In combinatie met de verwachte groei van de soevereinenbeweging als geheel, is het aannemelijk dat de dreiging van gewelddadige confrontaties met de overheid, dan wel de dreiging met geweld, zal toenemen.

Het is nog niet zo eenvoudig om op het fenomeen ‘soevereinenbeweging” adequate antwoorden te formuleren om de impact van dit democratie-ondermijnend gedrag te beperken. Dat vraagt in elk geval meer kennis van deze beweging, gericht op het weerbaarder maken van onze democratische instituties. Daarover méér in een volgende aflevering!

(*)De analyse van dit rapport volgde uit een ministeriele toezegging tijdens een commissiedebat over terrorisme en extremisme  in de Tweede Kamer, eind december 2023