Vereniging van Oud-Parlementariërs

Op 3 november bracht een aantal leden van de VOP een bezoek aan de Autoriteit Persoonsgegevens (AP).

Wij werden ontvangen door voorzitter Aleid Wolfsen en enkele collega's. De AP huist in een ruim pand in de Hoge Nieuwstraat in Den Haag en is duidelijk in gebruik genomen op de verwachte groei. Er wordt immers steeds meer beroep gedaan op gegevensbescherming. Er werken nu reeds 200 medewerkers. De AP is geborgd in het Handvest van de Grondrechten van de EU en als toezichthouder op de bescherming van persoonsgegevens in Nederland in de Uitvoeringswet Algemene Verordening gegevensbescherming (UAVG). Er wordt al geruime tijd zowel op communautair als op nationaal niveau aan dit prioritair thema gewerkt. De AP is sinds 2016 de nieuwe benaming van het vroegere College Bescherming persoonsgegevens, dat in 2001 werd opgericht bij de Wet bescherming persoonsgegevens. Deze wet is in 2018 vervangen door de UAVG, die direct voortvloeide uit de Europese Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) ofwel de bekende General Data Protection Regulation (GDPR). Sinds 25 mei 2018 geldt in de hele Unie dezelfde privacywetgeving. Sindsdien is ook de Europese samenwerking zeer geïntensiveerd, wat blijkt uit de veelvuldige onderlinge Europese en bilaterale contacten, bestuurlijk eens per maand tussen alle toezichthouders in de European Data Protection Board (een orgaan met eigen rechtspersoonlijkheid), en op werkniveau minstens tweewekelijks en naar bevind van zaken. Europees toezicht en data-uitwisseling zijn gekoppeld. Door Brexit betekent dit voor het VK: geen Europees toezicht, maar dan ook geen uitwisseling van data! Binnen Nederland zelf is er regelmatige afstemming met de ACM en de AFM. Naast de AVG is er nationale wetgeving op basis van EU-richtlijnen voor allerhande gegevensbescherming voor politie en justitie. Alleen de behandeling van het inlichtingen- en veiligheidsrecht is apart geregeld

Kernwaarden van Nederlandse en Europese rechtsorde

Aleid Wolfsen onderstreepte in zijn toelichting dat de essentie is het hoog houden van de morele kernwaarden van onze Nederlandse en Europese rechtsorde. Beide niveaus zijn autonoom, maar sluiten nauw op elkaar aan. Persoonlijke grondrechten, een kerntaak van de rechtstaat, zijn op beide niveaus geëxpliciteerd, zoals de gelijkwaardigheid van burgers en de vrijheid van de burger in een brede reeks van aspecten in de persoonlijke levenssfeer, zoals geweten, overtuigingen, zwangerschap, levensbeëindiging, maar ook het recht op eigendom. Onze eigen Grondwet codificeert echter maar in beperkte mate aspecten van de persoonlijke vrijheid. Zo staan het recht op leven, dat op eigendom, of de eis van onafhankelijkheid van de rechter niet in de Grondwet. Het recht op privacy zelf is pas in 1983 in de Grondwet opgenomen. Wolfsen onderstreepte in dit verband de grote betekenis van het Handvest van de Grondrechten van de EU als een complete cataloog van grondrechten als uitdrukking van gemeenschappelijke waarden in de EU, met de volgende pijlers: menselijke waardigheid, vrijheden van de burger, gelijkheid van de burgers, solidariteit (sociaal-economische grondrechten), burgerschap en rechtspleging. Via het Verdrag van Lissabon, 2009, is het Handvest juridisch verbindend verklaard en heeft het dezelfde juridische waarde toegekend gekregen als de EU-Verdragen zelf voor de instellingen van de EU én voor de EU-lidstaten, maar alléén wanneer deze het EU-recht ten uitvoer leggen. Het Handvest zwaluwstaart met het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens (EVRM), maar heeft ruimere toepassing. Het Europees Handvest heeft derhalve zeer positieve gevolgen voor de Nederlandse rechtsorde in het ruimere Europese kader.

Digitalisering/AI

De digitalisering leidt tot veel nieuw toezicht. Het hele maatschappelijk leven digitaliseert. De versnelling en grenzeloze uitwisselbaarheid van gegevens leiden tot een immens effect voor bescherming van persoonsgegevens. De Europese dimensie is manifest. Er ligt een direct verband tussen de rechtstaat en private databescherming. Bij deze rechtsbescherming gelden de principes van gelijkheid en non-discriminatie. De ruïneuze gevolgen van de algoritmes met een discriminatoir karakter bij de toepassing van de Wet Toeslagen zijn overbekend. De belastingdienst kreeg een boete opgelegd wegens het gebruik van discriminatoire algoritmes. Er staan tegen sancties en boetes meerdere vormen van bezwaar of beroep open. Het probleem van discriminatoire algoritmes speelt bij alle risicoselectie en doet zich op tal van terreinen voor, van digitaal fouilleren tot personeelsbeleid. De Cambridge analytica bieden het voorbeeld van manipulatie van verkiezingsdata. De AP beoordeelt alle relevante wetsontwerpen preventief op het aspect bescherming persoonsgegevens, waaronder ook begrepen beroepsgeheimen. Er moet steeds een balans worden gevonden tussen de positieve werking van digitalisering/AI en de duistere kant daarvan. Er is een spanning tussen de rechtstaat, die staat voor de Europese kernwaarde van persoonlijke grondrechten, en de democratische besluitvorming, die daarop kan inbreken. Maar daarvoor geldt het evenredigheidsbeginsel: ieder ingrijpen op grondrechten moet evenredig en proportioneel zijn met het oog op harmonie tussen rechtstaat en democratie. De buitengrens van het evenredigheidsbeginsel is gedefinieerd in de AVG, de binnengrens wordt politiek afgebakend. Een concreet voorbeeld is het voorstel Telecomwet, waar de minister naar de opvatting van de AP te ver wilde gaan met dataverzameling. Dit wetsontwerp is overigens ingetrokken. Vooral de digitalisering voert tot steeds intensiever toezicht van de AP. Om een idee te krijgen van de omvang: Wolfsen noemde voor het jaar 2021 25.000 data-lekken, 20.000 klachten en 1300 vragen van functionarissen over gegevensbescherming. Dé prioriteit van de AP is datahandel, algoritmes en beoordeling van de digitale overheid, waarbinnen zonder toezicht mogelijk alles aan alles zou worden gekoppeld.

Onder een gezellige borrel bleek dat de 30 aanwezige VOP-leden de toelichting van Aleid Wolfsen op het werkterrein van de AP als zeer verhelderend hadden ervaren.