Vereniging van Oud-Parlementariërs

Door Jaap de Hoop Scheffer

Afghanistan: Omslagpunt na een ongelukkig slotakkoord

Hoe kon het zo snel zo ver komen?

Hoe kon het zo snel zo ver komen? Aan de basis ligt een onvoldragen zogenaamd vredesakkoord dat de Trumpregering sloot met de Taliban na onderhandelingen in Doha, Qatar. Dit was geen vredes- maar een exit-akkoord. Gesloten buiten de Afghaanse regering om en zonder serieuze voorwaarden waaraan de Taliban zouden moeten voldoen voor de verwachte terugtrekking van de VS. En dit alles in een situatie die verre van ideaal was maar waarin de NAVO, voornamelijk de Amerikanen, met een bescheiden troepenmacht zeker in de stedelijke gebieden een zekere vorm van stabiliteit kon bewerkstelligen. Maar het politieke geduld met de missie was op. Wij hadden die ervaring al in Nederland waar het kabinet Balkenende IV viel over de vraag of de Nederlandse aanwezigheid in Uruzgan moest worden voortgezet.

Afghanistan was een missie die vanaf het begin zowel ging om wederopbouw alsook om het voeren van een oorlog. Een bijzondere oorlog want het was in de woorden van de Britse generaal Sir Rupert Smith een “war amongst the people”. Maar het woord oorlog werd in het politieke debat liefst vermeden uit vrees voor het afkalven van de publieke steun. Het woord “vechtmissie” werd ook in de Tweede Kamer niet dan met grote aarzeling uitgesproken.

Bij alle kritiek die na de oneervolle aftocht uit Afghanistan op de missie kan worden geleverd past een belangrijke aantekening. Tijdens mijn mandaat als SG van de NAVO (2004-2009) kwam een coalitie van meer dan 50 landen tot stand, waaronder alle NAVO en de meeste EU-lidstaten. Met mandaat van de Veiligheidsraad van de VN. Zij geloofden in de missie en hun regeringen en parlementen waren bereid hun jonge vrouwen en mannen uit te zenden met een gevaarlijke opdracht. Zo ook Nederland en het is goed hier nog eens te onderstrepen dat onze krijgsmacht in voetbaltermen boven in het linkerrijtje speelde; zowel op het militaire vlak als bij de wederopbouw. Ik heb als NAVO SG  vele bases bezocht en heb derhalve vergelijkingsmateriaal.

Was het allemaal perfect? Uiteraard niet. Het was soms niet eenvoudig de politieke cohesie van de missie overeind te houden, omdat ieder land de op zich begrijpelijke neiging had door een rietje naar Afghanistan te kijken. De Britten zagen de provincie Helmand aan het eind van het rietje, de Canadezen Kandahar, onze landgenoten Uruzgan. Als dan bijvoorbeeld de vraag aan de orde was of het bestrijden van de papavercultuur deel uitmaakte van de opdracht, kwamen uit NAVO-hoofdsteden verschillende reacties al naar gelang men meer of minder hinder ondervond. En zo had iedere provincie zijn eigen gebruiksaanwijzing, niet verbazingwekkend in een tribale samenleving. Voeg hieraan toe de endemische corruptie tot op het hoogste niveau en de snelheid en het gemak waarmee loyaliteiten wisselen. Oud-President Karzai zat na de “inname” van Kaboel al snel weer vrolijk en vriendelijk om de tafel met Talibanleiders.

Hebben we de complexiteit van de Afghaanse samenleving onderschat? In zekere zin wel en dat element maakte de eerdergenoemde “war amongst the people” zo complex en onvoorspelbaar. Het door Nederland en Canada uitgewerkte zogenaamde “3D” concept (Diplomacy, Defense and Development) is een belangrijk element om te voorkomen uitsluitend als “de bezetter” te worden gezien, maar geheel vermijden kun je het niet.

Uiteraard heeft nooit de illusie bestaan dat de Afghanistan-missie zou kunnen bijdragen aan het verbeteren van de relatie tussen aartsrivalen India en Pakistan. Vaak was de vraag: “Is Pakistan deel van de oplossing of van het probleem”? Ik houd het op het laatste gezien de toch vrij permanente beschutting die Pakistan heeft geboden aan de Afghaanse Taliban.

Tel daarbij op de belangstelling voor Afghanistan van grote spelers als China, Iran en Rusland en het geopolitieke mengsel is ingewikkeld.

Wat ons nu te doen staat is uiteraard allereerst ervoor te zorgen dat diegenen die moeten worden geëvacueerd het land kunnen verlaten. Maar daarna mogen wij de Afghanen niet in de steek laten en er zal dus ook met de nieuwe machthebbers gesproken moeten worden, hoe moeilijk dat ook is, want ik geloof niet in Taliban 2.0.

Dat vereist een gecompliceerd schaakspel van VN, EU en Nederlandse inzet waar mogelijk. Een geheel ingestorte economie zal de bevolking niet helpen iets overeind te houden van wat de afgelopen 20 jaar in gang is gezet en zonder steun aan de landbouw zullen dit land en zijn bevolking letterlijk niet overleven.

Europa staat voor ingrijpende keuzes, het is kiezen of delen

In geopolitieke zin markeert het besluit van president Biden om een einde te maken aan de missie in Afghanistan een omslagpunt: na 20 jaar focus op de “war on terror” is de aandacht nu vrijwel volledig gericht op de rivaliteit/competitie/ confrontatie met grootmacht China. De scherpe koers die de Bidenregering vaart, met steun van Democraten en Republikeinen (zo ongeveer het enige thema waarover ze het eens zijn) plaatst de Europese Unie voor lastige vragen. Allereerst zullen we moeten wennen aan het idee dat de trans-Atlantische relatie niet langer topprioriteit voor de Amerikanen is. Ter vermijding van misverstand: de NAVO is niet hersendood en ook niet terminaal. Maar de vitaliteit van de betrekkingen op alle relevante terreinen, militair, politiek, handel en niet te vergeten technologie zal afhangen van de manier waarop de EU zijn Chinabeleid vorm zal geven. Al dan niet terechte ontevredenheid in Washington over het uit de pas lopen van Europa (Huawei e.a.) zal de trans-Atlantische relatie belasten. Europese evenwichtskunst is vereist omdat uiteraard nooit sprake kan zijn van equidistantie in de betrekkingen met de VS en China. Het vinden van de balans tussen de noodzakelijke kritiek op de mensenrechten (Oeigoeren, de verwurging van Hongkong, Tibet) en blijvende toegang voor Europese bedrijven op de Chinese markt is een uitdaging. Het door de EU met China afgesloten investeringsakkoord (zeer gewenst door Duitsland) is inmiddels door het Europees Parlement op ijs gezet en zal niet snel worden ontdooid.

De VS stellen ons de begrijpelijke vraag of en, zo ja, hoe wij Europeanen gaan meedoen aan een alliantie van democratische landen in het in hun (en mijn) ogen noodzakelijke opwerpen van een politieke dam tegen autocratische landen en leiders. Het verdient overigens wel aanbeveling dat wij in Europa ons eigen democratische huis op orde hebben (Polen, Hongarije), voordat wij op een geloofwaardige manier wereldwijd onze steen kunnen bijdragen.

Een zo markeert het aflopen van de missie in Afghanistan en de terugkeer van “Great Power Politics” ook een belangrijk omslagpunt voor Europa en meer specifiek voor de Europese Unie. Wij moeten mentaal en dus ook politiek wennen aan een wereld met twee supermachten. De EU is een financieel-economische reus en een enorme markt; de grootste techplatforms hebben zich te schikken naar het mededingingsregiem van de Unie op straffe van hoge boetes. Maar (buitenlands) politiek is de EU op zijn best een puber en militair een dwerg. Voor het inzetten van serieuze militaire capaciteit zijn we volledig afhankelijk van beschermheer Amerika. Zowel de puber als de dwerg moeten snel aan de groeihormonen. Europa staat voor ingrijpende keuzes. Het is kiezen of delen.