Vereniging van Oud-Parlementariërs

EU 2024: meer kansen, meer complexiteit, meer conflictstof

door Joost van Iersel

Ursula von der Leyen presenteert in 2019 haar Geopolitieke Commissie. We hebben inmiddels meer geopolitiek dan ons lief is. Conflictstof ligt voor het oprapen in een klimaat van onzekerheid. Voer genoeg dus voor spannende verkiezingen.  Hieronder enkele hoofdthema’s, die de staat van de Unie markeren.

1.         Asiel en migratie: politieke verdeeldheid

Asiel en migratie houdt de lidstaten al jaren luidruchtig verdeeld. Van pogingen van de EU de lidstaten op één lijn te krijgen kwam weinig terecht. Vanaf 2011 ontstaan er toenemende migratiestromen en later tienduizenden slachtoffers in de Middellandse Zee. Grenzen werden dichtgegooid. Spanningen vierden hoogtij, ook binnen landen. Vanaf de eerste verordening voor vluchtelingenopvang, Dublin I, van 1990(!) volgen reeksen regelingen en plannen, zonder merkbaar succes. De zgn. Turkijedeal in 2016 à € 6 miljard met Erdogan voor de opname van een paar miljoen vluchtelingen was een rustpunt. Maar verder kenmerken vooral politieke onwil en patstellingen het beeld. Na jaren bereikten afgelopen december de Raad en het EP gelukkig overeenstemming over het laatste New Pact on Migration and Asylum. Maar ook hiervoor wordt weer gevreesd door lacunes, fragmentatie en nationale uitzonderingen. Het blijft een hele zware dobber. Radicale partijen zitten op het vinkentouw. 

2.         Na COVID weer budgettaire discipline?

Vanaf februari 2020 komt het coronavirus over Europa heen. Nationale maatregelen kregen ruim baan. Europese criteria voor staatssteun werden boterzacht en budgettaire discipline werd weggewuifd. De EU besloot in antwoord op het operationele Amerikaanse steunprogramma Inflation Reduction Act (IRA) tot een nogal traag werkend Coronaherstelfonds van € 750 miljard steun via leningen en subsidies onder leiding van de Commissie(!).  Budgettaire discipline is inmiddels multi-interpretabel.

3.         Oekraïne: semi-Europese oorlog, onvoldoende strategie

In februari 2022 breekt in Oekraïne de oorlog uit. Vanaf dag één heeft de EU het soevereine Oekraïne politiek, militair, financieel en humanitair gesteund. Hiervoor trad Ursula von der Leyen persoonlijk met overtuiging in het krijt Er is onder hoogspanning overleg in Brussel. Heel voortvarend is een zeer belangrijk deel van de Europese energievoorziening, die totaal van Rusland afhankelijk was, omgeschakeld naar andere aanbieders. Er wordt nog steeds Russisch gas geïmporteerd, maar ook zijn in hoog tempo nieuwe LNG-havens aangelegd. Onder het EU-Associatieverdrag bezorgt Europa – Polen en Duitsland voorop –  4 miljoen vluchtelingen woonruimte en heel vaak ook werk. Naast 13 sanctiepakketten zijn private investeringen in Rusland afgebouwd, contacten en contracten zijn verbroken, binnen de EU coördineren lidstaten wapenleveranties. In twee jaar blijkt de EU de grootste donor. € 144 miljard militaire en financiële hulp is toegezegd, waarvan € 77 miljard daadwerkelijk is geleverd. Voor de VS zijn deze cijfers 69 en 67 miljard met Duitsland en het VK als grootste donoren en een achterblijvend Frankrijk(!). Op het ogenblik stagneren Amerikaanse leveringen, in het Congres ligt nog een pakket van 50 miljard te wachten. Zelensky smeekt letterlijk om wapens om zichtbare verslechtering aan het front te keren. Retoriek kan niet verbloemen dat wapenleveranties moeizaam verlopen, strategische planning ontbreekt en de Frans-Duitse relatie ernstig hapert.  Het effect van de sancties blijkt beperkt. De Russische oorlogseconomie draait op volle toeren. Prijzen zijn gedaald, maar Russische olie en gas vinden nog voldoende aftrek. Er blijkt ook nog steeds behoorlijk wat Westerse technologie in hun wapensystemen.  Niemand weet wat ons nog te wachten staat. Politiek staat het Westen nog pal voor het einddoel, maar het tij zit niet mee. Forse stappen vooruit dus, maar ook onzekerheid en kostbare lacunes.

4.         Green Deal en klimaat: race tegen de klok. Politici: welke klok?

Al in 2019 lanceert Frans Timmermans de Green Deal, gericht op sectoren en regio’s: zeven prioriteiten en deadlines voor CO₂-uitstoot voor 2030 en 2050, het doel van een CO2-neutraal Europa. Lidstaten gaan akkoord met een voortrekkersrol van de Unie. EU-doelstellingen, regelgeving en afstemming vormen een indrukwekkend kader, maar zodra het op concrete maatregelen aankomt, wordt de ene barrière na de andere opgeworpen. Uitvoering via nationale regelgeving inzake energietransitie, en duurzaamheidsbeleid van ondernemingen zijn bepalend voor het proces. Ze staan hoog op de agenda, maar stuiten op weerstand. Het boerenprotest en het lot van de zwaargehavende Natuurwet zijn tekenend. Ook nationale lobby’s werken onder hoogspanning. Maar het Europese systeem van emissiehandel en EU-normen en productspecificaties gaan gestaag door. Niemand kan er meer onderuit. Doelstellingen en de CO2-neutraliteit van de Unie in 2050 staan overeind. Maar conflictstof ligt voor het oprapen. Het gaat stap voor stap.

5.         Het digitale tijdperk: meer nodig voor een inhaalslag

In het digitale tijdperk is Europese wetgeving leidinggevend in de wereld. Het is het énige Europese machtsmiddel tegen de VS en China. In 2021 lanceert de Commissie de Digital Decade, een Digitale Interne Markt met normen en standaarden, een betrouwbare Europese infrastructuur (platforms!) voor de veiligheid en voor de bescherming van de consument en een gelijk speelveld voor bedrijven. De volgende loot aan de stam is de AI-revolutie, de ontwikkeling van autonoom werkende computers en algoritmes. Op 9 december jl. bereikten Raad en EP een baanbrekend akkoord over de AI Act, met als doel de veiligheid van in Europa verkochte en gebruikte AI-systemen zeker te stellen met respect voor grondrechten en Europese waarden. Bedrijven schakelen zich sneller om dan overheden. Cyber blijft de grote vijand. Cyberaanvallen van criminelen en staten (Rusland!), deepfake en AI-criminaliteit zijn aan de orde van de dag. Politie- en veiligheidsdiensten zijn nauw betrokken. Europa moet zich wapenen. De lidstaten snakken naar adem. Er komt wel steeds meer vaart in, maar Europa blijft achter bij de VS en China. De EU als aanjager en regelgever heeft een onmisbare rol.

6.         Strategische autonomie: industriepolitiek, defensie in de focus

Strategische autonomie is een modieus buzzword. Maar overheidsingrijpen in markten is in Brussel niet populair en de Raad weet niet wat hij wil. Grote lidstaten voeren weer het pleidooi voor Europese kampioenen tegen dominante Amerikaanse en Chinese concurrentie. Het is een controversieel thema, dat aan heftigheid wint. Gelukkig ontwikkelt zich ondertussen een Europees gedragen beleid tegenover ongewenste buitenlandse investeringen en fusies. Dezer dagen heeft de Commissie specifiek voor de defensiesector haar Defence Industrial Strategy op tafel gelegd, ook een heet hangijzer! Van alle kanten wordt beklemtoond, dat voor de garantie van onze veiligheid (geïntegreerde) EU-projecten van de grond moeten komen. Maar hoe? Er is tot dusver alleen een mager Defence Fund van € 8 miljard en een European Peace Facility van € 12 miljard, waaruit (te weinig) ammunitie voor Oekraïne is gefinancierd.  De defensie-industrie wordt een zeer kostbaar en tijdrovend karwei voor een nieuwe EU Commissaris Defensie. Het wordt een veeleisende testcase voor de Unie.

7.         Rechtsstaat en identiteit van de Unie

Alle relevante EU-beleidsstukken spreken tegenwoordig over Europese waarden, grondrechten, democratie en rechtsstatelijkheid. Zij staan voor de identiteit van de Unie. Een geïntegreerde markt kan alleen tot wasdom komen in een gedeeld rechtsstatelijk kader. Het VK wilde niet langer delen in wat het zag als de nachtmerrie van een Europese staat en ging voor Brexit. Zo geschiedde in maart 2020. Het is de Britten tot dusver slecht bekomen en via speciale arrangementen poogt men de schade wat te beperken.  Anderen is alle lust voor exit vergaan. Het adagium bij dwarsliggers is nu: blijf binnen en ga je gang.  Hiermee gingen de autocraten in Polen en Hongarije de strijd met Brussel aan, dat vaak alleen stond, omdat de lidstaten de Commissie helaas onvoldoende steunden. Zij bleven beducht voor té forse correctiemaatregelen. Een héél groot winstpunt is dat Polen met premier Tusk de steven weer naar de EU wendt. Orbán wil via chantage zowel EU-geld als vrijheid van handelen. Hij is ook pro-Russisch. Dit is niet houdbaar. Ook met het oog op de komende uitbreidingsronde in het oosten valt aan ingrijpende EU-hervormingen, inclusief het unanimiteitsdogma, niet te ontkomen met als inzet een handelingsbekwame Unie. Maar nationalisme gaat voor de nodige vertraging zorgen.

8.         Verkiezingen in een roerige tijd: er valt echt wat te kiezen

We koersen naar meer Europa in een complexe wereld met meer conflictstof. Naast een zwaar accent op de Interne markt met bétere uitvoering moet eindelijk een buitenlands beleid vorm krijgen (zie ook het Israëlisch-Palestijnse conflict!). Zonder EU buitenlands- en veiligheidsbeleid maakt ook een effectief economisch beleid tegenover China en de VS te weinig kans. Daarnaast is er de EU-uitbreiding en versterking van de Europese defensie tegenover Rusland. Er zijn vragen te over en een volle agenda, maar geen duidelijke strategie. Op 6 juni gaat het daarom niet alleen om rechts of links, maar vóóral om de keuze van de burgers voor enghartig nationalisme en extremisme of voor de Europese weg vooruit. Het nieuwe EP zal duchtig meespreken over de koers, die Europa kiest.