Vereniging van Oud-Parlementariërs

1. Van interne naar externe focus

Ursula von der Leyen muntte in het najaar van 2019 het begrip Geopolitieke Commissie. Een wereldoriëntatie van de Unie leek een radicale verandering. Maar het is natuurlijk zwaar overdreven, dat de Unie voordien alleen maar naar binnen keek, alle interne thema’s hebben immers ipso facto een externe dimensie. Met Interne markt, de landbouw en het gevreesde mededingingsbeleid, met het monetaire beleid en de bankenwetgeving, met alle handelsrelaties en -akkoorden, en sinds een aantal jaren de klimaatproblemen en de digitalisering is er aan wereldwijde dimensies geen gebrek. En economie is tegenwoordig geopolitiek. Nieuw was inderdaad, dat deze Commissie de politieke focus van de EU duidelijker richtte op wereldwijde profilering van de EU. De accentverschuiving kwam geen moment te vroeg. Minder dan ooit zijn externe van interne EU-ontwikkelingen te scheiden. Daarmee komen ook de hiaten duidelijk open te liggen. Het gebrek aan een Europees buitenlands- en veiligheidsbeleid breekt ons op. Is de Unie in staat deze nieuwe slag te maken en de hiaten op te vullen? Een existentiële vraag met een enorme impact.

2. Wereldwijde Europese identiteit

De Europese integratie had vanaf de start een wereldwijde identiteit. Te beginnen met kolen en staal, daarna vanaf 1970 de douane-unie met buitentarieven parallel aan vrijhandel zonder douanerechten daarbinnen. Het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid met Nederland als grootste profiteur was naar buiten volop merkbaar. Gestaag ontstond de Interne markt met ook de nodige externe werking, vooral sinds de enorme impuls vanaf 1985 door toedoen van de fameuze Commissievoorzitter Jacques Delors. In dezelfde lijn kwam bij het Verdrag van Maastricht, 1991, met de EMU een monetair arrangement dichterbij, dat in 1999 resulteerde in de invoering van de euro in inmiddels 20 lidstaten. De EMU heeft tot dusver alle crises succesvol doorstaan. Extern concurreerde de euro, weliswaar op afstand, maar tóch, met de dollar. Het heeft decennia gekost, maar stuk voor stuk waren het geweldige stappen voorwaarts, die de EU steeds nadrukkelijker op de wereldkaart zetten. In hetzelfde perspectief kwam een indrukwekkend aantal handels- en associatieakkoorden tot stand. De Unie onderhandelt met de héle wereld. Zij is, geheel in lijn met het centrale Europese uitgangspunt van Open Markten – altijd de speerpunt bij uitstek van Nederland - steeds een krachtige steunpilaar geweest van de GATT en later van de WTO. Het geleidelijke verval van de WTO, dat de Unie niet heeft weten te keren, wordt dagelijks betreurd. Het maakt bilaterale akkoorden en verdragen alleen maar belangrijker. De EU kent nu 41 handelsakkoorden met 72 landen. Er zijn associatieakkoorden, zoals die met potentiële toetreders, vrijhandelsakkoorden, partnership agreements, investeringsovereenkomsten en andere, toegespitst op specifieke aspecten in de relatie met individuele landen. Dit is geen klein bier. De onderhandelingen vergen in de regel dan ook lange jaren, zoals onder meer het akkoord met Zuid-Amerika (Mercosur), waarover al 20 jaar wordt onderhandeld. Het is lang niet altijd voorpaginanieuws, maar een verzekerde toegang voor producten en diensten tot de volumineuze en rijke Europese markt is derde landen véél waard. Britse critici bijvoorbeeld noemen dan ook steeds het wereldwijde handelsraamwerk van de Unie één van de meest zwaarwegende argumenten tegen Brexit.

3. Europa als wereldspeler in opbouw

In de nieuwe visie zou een vooral naar binnen gerichte Europese blik zou plaats moeten maken voor een Europa als wereldspeler. Von der Leyen kwam dan ook meteen met een Report on External Action en zette een External coordination body op als brugfunctie van álle interne en externe EU-beleid. De Commissie functioneert inmiddels ook langs die lijnen. Als gevolg van een verandering van oriëntatie van de Commissie en van de Unie is het externe beleid in het hart van het beleid getrokken. Intern en extern zijn niet meer te scheiden en grijpen bij alle centrale thema’s in elkaar, wat in stukken en Raadsoverleg dan ook expliciet tot uitdrukking wordt gebracht. Voorbeelden zijn er te over. Von der Leyen was met het begrip geopolitieke Commissie geen moment te vroeg en inmiddels krijgt het idee van Europa als wereldspeler ook in de politiek – met vooral Macron als spreekbuis – en in de publieke opinie toenemende aanhang. Een steeds diepere Interne markt, die geen sector ongemoeid laat en waarin naast de marktsector ook de overheden volop zijn betrokken, heeft ingrijpende externe effecten. Over brede linie is zeer effectief het fameuze Brussels effect, d.i. de doorslaggevende invloed van EU-standaarden voor producten en waardeketens, waarop ook de Amerikanen en de Chinezen zich systematisch oriënteren. Het blijkt ook uit uitspraken van het Hof van Justitie en vaak meer zichtbaar in het wereldwijd werkende EU-concurrentieregiem. In prioritaire kwesties bij uitstek, klimaat en AI, ondersteunt het intern-Europese beleid ook de Europese positie in de wereld. Vooral in digitalisering heeft de Europese regelgeving een voorsprong op de rest van de wereld. Die compenseert deels het gebrek aan eigen Big Tech. Het overleg met de andere handelspartners weerspiegelt getrouw de steeds bredere interne agenda van de Unie en haar waarden, waaronder een taai thema als mensenrechten. Bij al deze thema’s en processen vertegenwoordigt de Unie de gebundelde inzichten en opvattingen van de lidstaten in de wereld en kan zij alleen als soevereine eenheid voldoende kracht bijzetten. Aan de EU-soft power ontleent zij haar prestige en haar sterke onderhandelingspositie voor wezenlijke belangen van lidstaten en burgers. Het zijn cruciale troefkaarten in een tijd van fragmentatie en toenemende polarisatie. Maar helaas is dit succesverhaal door de geopolitieke dimensies van vandaag minder veelbelovend.

4. Geopolitieke dimensies over het hele front

Geopolitiek en globalisering werkten decennialang in ons voordeel. Dat beeld is ingrijpend gekanteld. Geopolitiek staat nu óveral op het menu en de consequenties daarvan zijn dwars door alle politiek en de economie heen merkbaar. Internationale economische verhoudingen zijn sterk gepolitiseerd. Europa roept om een wereldwijde aanpak van klimaat en digitalisering en AI, maar deze lijkt nog ver weg. Met grondstoffen staat weer een volgend splijtend conflict voor de deur. De relatie met China roept grote onzekerheid op, maar ook zijn er de nodige vraagtekens bij de VS: welke richting gaan die kiezen, meer protectionisme en America first? Hoe kan Europa zich in de concurrentie tussen de twee giganten blijven bewijzen? In Europa zelf staat politiek en militair de verwoestende oorlog in Oekraïne centraal. De moeizame verhouding met de toetredingskandidaten op de Balkan heeft ook te lijden onder actief China en Russisch gestook. In de al niet minder moeizame verhouding met Afrika, voor ons van vitaal belang in verband met migratie en grondstoffen, spelen Chinese en Russische invloeden zichtbaar mee. In deze krachtenvelden speelt ook de vaak door elkaar heenlopende private en politieke impact van cyber, hacking, criminele organisaties (drugskartels) en terrorisme. De veiligheidsdiensten draaien overuren! Het naïeve Europa, dat van naakte machtspolitiek niets wilde weten, is de laatste jaren ruw wakker geschud. Niet dat daar onmiddellijk conclusies uit worden getrokken. Vrede heeft ons verwend, Europese soft power leek lang afdoende. De druk van buiten leidt niet automatisch tot grotere interne Europese cohesie. De toegenomen eigengereidheid van lidstaten eist zijn tol. Er zijn sowieso veel meer politieke elementen in de economie zijn binnengeslopen en het internationale klimaat aanzienlijk instabieler is geworden. Noodgedwongen laat Brussel dan ook de teugels vieren, wat evenmin bijdraagt tot onderlinge discipline. Brexit – ofwel de wereld gezien via een achteruitkijkspiegel - is een schoolvoorbeeld van ondoordachte eigenzinnigheid, maar deze speelt in heel wat meer landen, en niet alleen in Polen en Hongarije. Duitsland, dat meer dan wie ook profijt heeft getrokken van Europa als soft power, moet zich heroriënteren en is op zoek naar een nieuwe rol. Macron is dé woordvoerder van degenen, die Europa in de wereld een vast fundament willen geven, maar hij kan, ook door de nodige moeite in eigen land, geen Europees leiderschap opeisen. Anderen, zoals Spanje en Italië, blijven te veel verstrikt in hun eigen politieke cultuur, waardoor zij nauwelijks partij zijn in het debat over geopolitieke dimensies. Een andere ingrijpende scheidslijn is die tussen Oost- en West-Europa, die door de oorlog in Oekraïne en de migratie alleen maar is verscherpt.

5. Zaken staan op scherp

De oorlog in Oekraïne is een zich verdiepende open wond, een politieke en militaire uitputtingsslag. We zijn honderdduizenden doden, miljoenen vluchtelingen, onafzienbare trauma’s en ongekende materiële schade verder en nog is er geen oplossing aan de horizon. Aan Europese kant zijn zeker grote winstpunten geboekt: Oekraïne houdt stand, de NAVO staat recht overeind, en de EU voert ongekende vernieuwingen in, al kijkt de buitenlandman van de Commissie, Joseph Borrell er een slag pessimistischer tegenaan dan de geëngageerde Ursula von der Leyen. De EU coördineert sancties tegen Rusland en militaire steun en wapenleveranties aan Oekraïne. Er is een European Peace Facility van € 12 mld. aan militaire steun. Ook koopt de Commissie voor de EU voor € 1 mld. ammunitie/missiles in en bevordert Brussel militaire ondersteuning. Dit zijn verrassende sprongen vooruit. In aanvulling op eerdere beperktere steunpakketten besloot de Commissie onlangs tot € 50 mld. begrotingssteun aan Oekraïne in aansluiting op aanzienlijke nationale pakketten wapenleveranties en humanitaire steun – Nederland komt hierin goed voor de dag -, al blijven de VS militair ruimschoots het leeuwendeel opeisen. Maar er blijven nog de nodige open vragen, zoals die inzake het lidmaatschap van Oekraïne van de EU, de relatie met de moeizame uitbreiding met de Balkanlanden, en vooral de centrale vraag: wat te doen, wanneer er over één jaar een eind komt aan het consequente leiderschap van Biden en de VS en Europa er grotendeels alleen voor zou komen te staan? Dan zullen structurele gebreken nog openlijker aan de dag treden. Er zijn immers nu al onderhuids de nodige onderlinge spanningen en verschillen in visie. Tegenover Rusland staat geen Europees leiderschap. Ditzelfde structurele manco speelt voluit aan de zuidgrens. Bij gebrek aan afdoende maatregelen blijven drama’s dreigen rond asielzoekers en migranten. Verschillende groepen EU-landen hebben opvattingen, die elkaar uitsluiten. Inderdaad, de Turkijedeal is succesvol, maar met Tunesië is het nog afwachten, en de rest van Afrika, waarmee Europa sterk wisselende contacten heeft, is onberekenbaar en onvoorspelbaar. Dat kan ons ook ten aanzien van grondstoffen lelijk gaan opbreken. Afrikaanse landen zijn ook geliefde partners voor China en Rusland. Strategisch EU-beleid in die regio laat te wensen over door het primaat van nationale visies en dus gebrek aan Europese regie.

6. Europa: een aangewezen verkiezingsthema

De Unie staat voor de formidabele opgave deze ernstige hiaten op te vullen. Al 80 jaar loopt Europa aan de hand van Washington. Dit is niet meer zonder risico. Bovendien wordt ook economie steeds meer politiek gedreven, zie de energietransitie, klimaat, AI en grondstoffen. Europese belangen op een breed front vereisen een gedeeld buitenlands beleid. Maar geopolitiek bedrijven met 27 landen zonder strategie of regie en zonder gedeelde veiligheids- en defensiepolitiek zal ondoenlijk blijken. Europese Raad en Commissie moeten dus ingewortelde nationale visies en praktijken zien te overkomen. Europa wordt sowieso een verkiezingsthema in Nederland, maar het mag niet worden beperkt tot migratie en voorzieningen voor de boeren. De gespannen geopolitieke context, waarvan wijzelf onderdeel zijn, dwingt partijen kleur te bekennen inzake hun ambitie de EU te voorzien van een stevig politiek fundament en van een pad voor Nederland in dit proces. Tot dusver draaien partijen hier omheen. Dit is kortzichtig.