Vereniging van Oud-Parlementariërs

Inmiddels al weken geleden stuurde Poetin zijn troepen Oekraïne binnen en zaaide er dood en verderf toen hij op verzet stuitte. Zonder enige aanleiding worden volmaakt onschuldige mensen geterroriseerd, duizenden soldatenlevens opgeofferd en steden platgebombardeerd. Dag in dag uit kijken we met ongeloof naar de beelden. Nee toch! In deze tijd, in het hart van Europa! Hoe slechter de Russische militaire operatie verloopt, hoe meer er gevreesd wordt voor de inzet van de ergste wapens. Miljoenen Oekraïners zijn inmiddels gevlucht.

Het valt niet mee historische gebeurtenissen op het moment zelf in een juist perspectief te plaatsen. Hoe kon het zo fout gaan en is er vervolgens goed op gereageerd? Welke politieke conclusies moeten NAVO en EU hieruit trekken? Laten we een zeer voorlopige balans opmaken uit de onophoudelijke stroom van feiten en inzichten.

Redenen voor de roekeloze militaire operatie

Terugkijkend is het meest opvallend: het westen was politiek, noch militair, noch mentaal voorbereid op de hondsbrutale Russische invasie. In één klap werd de hele Europese veiligheidsordening van de laatste drie decennia onderuitgehaald. De verhoudingen met Rusland waren al drastisch verslechterd, Poetin is een snoeiharde dictator, maar dit?

De formele redenen waren lachwekkend. Oekraïne moest ‘bevrijd worden van het naziregime dat een kernwapen ontwikkelde en genocide pleegde in de autonome republieken.’ Uit toespraken en documenten is echter een meer plausibele reden te distilleren: het waanbeeld in de hoofden van Poetin en zijn (KGB) trawanten van een groot Russisch rijk waartoe ook Oekraïne (weer) behoort. Alles wijst op een diepgevoelde frustratie over de verloren Sovjetmacht. Rusland is een grote kernmacht, rijk aan olie en gas, maar wordt door Westerse leiders niet overeenkomstig die status behandeld.

Tot bittere ergernis van het Kremlin dreef het Oekraïense broedervolk de laatste tijd steeds verder af naar het Westen: pluralisme, rechtsstaat, vrije verkiezingen. Heel gevaarlijk als de Russische bevolking met dit gif zou worden besmet. Zelfs de Oekraïense orthodoxe kerken hadden zich losgemaakt van het (door Poetin beheerste) patriarchaat in Moskou. Het bewijs voor de vijandigheid van het ‘Naziregime’ van Zelensky lag vooral in de uitgesproken wil om tot de NAVO en de EU toe te treden. Hoog tijd om de historische eenheid te herstellen. Niet langer twee staten voor één volk, maar weer één groot Russisch rijk.

Besluitvormers handelen naar wat zij als de waarheid beschouwen, waar of niet waar. De aloude Sovjet-perceptie van de NAVO als vijandelijke bedreiging is na de ineenstorting van het communisme nooit helemaal verdwenen. Om dit te illustreren: in 1996 brachten wij met een Kamerdelegatie op uitnodiging van de Douma een bezoek aan Moskou. De NAVO-uitbreiding was toen actueel. Door de volksvertegenwoordigers werd ons op het hart gedrukt dat dit een heel slecht idee was. Ook de Nederlandse ambassadeur verkondigde deze opvatting tijdens een formele lunch, ook al dacht zijn eigen regering hier heel anders over. Onze gezanten in de kandidaat-lidstaten lieten ons daarentegen weten dat we juist wel moesten instemmen met de uitbreidingsplannen. Uit latere politieke werkbezoeken aan de voormalige Warschaupactleden, de Baltische staten en Georgië heb ik steeds weer het beeld overgehouden van angst voor en haat tegen het grote buurland. De behoefte aan NAVO-bescherming en EU-lidmaatschap zat heel diep.

Niettemin is er vanaf 2002 in het kader van de NAVO-Rusland Raad politiek en zelfs militair samengewerkt om tot een wederzijdse vertrouwensrelatie te komen. Niemand heeft het daar meer over, maar de NAVO en Rusland organiseerden zelfs een gezamenlijke militaire oefening met Poetin als gastheer. Rusland was toen economisch en militair veel zwakker dan nu. Met de toename van de op gas en olie drijvende welvaart verslechterden de politieke verhoudingen. De Russen ergerden zich vooral aan de NAVO- uitbreidingen, het NAVO optreden in Kosovo buiten de VN-veiligheidsraad om, dus Russisch veto vermijdend, alsmede de plaatsing van luchtdoelraketten in de Baltische staten en militaire aanwezigheid in Roemenië en Bulgarije.

Poetin is het Westen steeds meer expliciet als vijand gaan beschouwen die de ’gerechtvaardigde Russische strategische belangen’ miskent. Tegelijkertijd cultiveerde hij dit vijandbeeld om intern alle macht naar zich toe te kunnen trekken als een soort nieuwe Stalin. Hij paste daarmee in de lange Russische traditie van één sterke man en een gehoorzame massa. Poetin leek stabiliteit en welvaart te brengen na de chaos onder Jeltsin. Eenzijdige propaganda en een meedogenloos verbod op kritiek deden de rest.

Poetins miscalculatie

 De dictator zag in een korte militaire operatie in Oekraïne een uitgelezen kans om het oude imperium te herstellen en erkenning te verwerven van Rusland als wereldmacht. Vanuit dit waandenkbeeld calculeerde Poetin, zo lijkt het, alles naar zichzelf toe. Immers: 1) het ging om een niet NAVO-lid dus het Westen zou militair niet ingrijpen, 2) het Oekraïense volk wil af van zijn Naziregime, 3) de Oekraïense krijgsmacht zal snel capituleren bij zo’n overmacht, 4) net als na het Krim-avontuur zouden de sancties beperkt blijven vanwege de grote westerse olie- en gasafhankelijkheid, 5) Europese landen gaan verdeeld en dus zwak reageren, bovenal vanwege Duits verzet. 6) Rusland had grote financiële reserves opgebouwd om zich tegen sancties te wapenen, 7) politieke vriend China zou Rusland niet laten vallen, 8) Amerika richt zich op China, niet meer zo op Europa. De NAVO is ‘hersendood’. Poetins inlichtingendiensten zaten ernaast of hij heeft niet naar ze willen luisteren. Werden de slechtste scenario’s wel meegewogen in de risicoanalyses?

Westerse reacties en stagnatie invasie

De grootschalige oorlogsmisdaden plaatsten het Westen voor zware politieke en morele keuzes. Passief toekijken noch militair ingrijpen was een optie. Derhalve werd Rusland economisch de oorlog verklaard en de Oekraïne gesteund met wapenleveranties, hulpgoederen en een zeer ruimhartige opvang van vluchtelingen. De verregaande economische verbondenheid en energie afhankelijkheid betekenden dat het Westen ook zelf een hoge prijs zou betalen voor financieel-economisch sancties. Toch kregen de strafmaatregelen een eigen dynamiek door de beelden van de humanitaire ramp die Rusland veroorzaakte, de bewonderenswaardige moed van de bevolking en de dramatische pleidooien van president Zelensky. De sancties van de regeringen werden opgevolgd door talloze bedrijven en investeerders die ineens geen cent meer wilden verdienen aan die oorlogscriminelen.

Het gevolg is dat Rusland financieel-economisch gewurgd wordt. De staat, de Centrale Bank, de olie- en gasindustrie en de Poetin-kliek worden financieel uitgekleed, de roebel is niks meer waard en de beurs functioneert nauwelijks meer. Ook is Rusland op het gebied van wetenschap, sport, cultuur, toerisme en wat al niet internationaal tot paria verklaard. Ook Russische burgers krijgen het tragisch genoeg zwaar te verduren.

Na een maand stagneerde de invasie op vele fronten. De Russische krijgsmacht bleek zwakker en die van de Oekraïne sterker dan verwacht. Mede door een grote stroom wapenleveranties lijden de Russen ongekend zware verliezen.

Wat valt het Westen te verwijten?

De roekeloze invasie kwam onverwacht, ook al kenden we Poetins slachtpartijen in Tsjetsjenië en Syrië en het optreden in Georgië. Wat wel verwijtbaar is: de Westerse regeringen hebben de strategische risico’s van de afhankelijkheid van olie en gas uit Rusland schromelijk onderschat.

Vaststaat dat Europa en de VS sinds de val van het communisme hun beleid veel meer hebben laten bepalen door economische dan politiek-strategische motieven. De markt mocht overal heersen. In Rusland kon een extreme vorm van kapitalisme ontstaan waarin een zeer kleine groep rondom Poetin zich een exorbitant deel van de olie- en gasinkomsten eigen kon maken. Zonder de geringste terughoudendheid profiteerden talloze Westerse bedrijven mee van de immense kapitalen die de oligarchen van het volk mochten stelen. De Britse hoofdstad werd Londongrad, ook in Amsterdam werd grof geld verdiend aan criminele oligarchische praktijken. Cru gezegd, ongegeneerde hebzucht en politieke naïviteit hebben de Poetin-kliek mede in staat gesteld om zich zo te buiten te gaan.

De Russische agressie werd in veel commentaren direct in verband gebracht met de ‘verwaarlozing van de Westerse defensie’ en de ‘zwakte van de NAVO’. Hier past toch de nodige relativering. De belangrijkste NAVO-landen de VS, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk hebben hun defensie helemaal niet veronachtzaamd. Integendeel. Bovendien werd gemakshalve over het hoofd gezien dat de aanval nu juist niet op een lidstaat was gepleegd. NAVO- militairen bleven niet weg uit zwakte, maar vanwege de (nucleaire) escalatie risico’s. De stelling ‘vandaag Oekraïne morgen Polen’ miskent het fundamentele verschil tussen wel en geen NAVO-bescherming. De Russen kijken wel uit om de Amerikaanse militaire overmacht over zich heen te krijgen. Biden wil ‘in de Oekraïne geen derde wereldoorlog riskeren’, maar garandeert wel expliciet dat de VS optreedt indien een aangevallen NAVO-lid hierom vraagt.

Niettemin is het brede gevoel van veiligheid op het Europese continent ernstig aangetast. De oorlogen in Tsjetsjenië, Irak, Afghanistan, Syrië en Jemen, gruwelijk, gruwelijk, maar wel ver weg. Oekraïne ligt vlakbij en hoort bij Europa. Deze houding werd overduidelijk uit de wijze waarop grote aantallen Oekraïense vluchtelingen overal welkom waren, in schrijnende tegenstelling tot oorlogsslachtoffers en vervolgden van elders.

Rusland bleek bovendien niet eens in staat om het Oekraïense leger onder de duim te krijgen. Bij gebrek aan slagkracht, organisatie en motivatie bombardeerden de Russen bevolkingscentra en bracht Poetin zogenaamd zijn nucleaire eenheden in staat van paraatheid. Intimidatie uit zwakte.

Balans

Een voorlopige balans opmakend van de invasie kunnen we vaststellen dat Rusland er niets bij gewonnen heeft, maar juist zware verliezen heeft geleden, economisch, politiek en militair. Het nettoresultaat is geen versterking van de Russische machtspositie, maar een dramatische verslechtering. De Russische samenleving zal hier nog vele jaren de gevolgen van moeten ondergaan. De onder geweld geëiste concessies (als die er komen) zoals erkenning van de Russische zeggenschap over de Krim en de Donetsk-republieken en de formeel neutrale status van Oekraïne zijn niets anders dan erkenning van de status quo van voor de oorlog.

Poetin heeft met zijn krankjorume militaire actie de positie van het ‘decadente, verzwakte en verdeelde Westen’ aanzienlijk en voor lange tijd versterkt. De EU, het Verenigd Koninkrijk en de VS hebben blijk gegeven snel, eendrachtig en effectief te kunnen reageren. De NAVO zal juist sterker aanwezig zijn in de landen met een Russische grens. Finland en Zweden worden wellicht ook lid. Bovendien heeft Poetins ‘vredesoperatie’ een onmiskenbare impuls gegeven aan de Atlantische eenheid en de politieke opwaardering van de EU. In dit verband is vooral de plotselinge ommekeer in het Duitse veiligheidsbeleid van bijzondere betekenis.

Heroriëntatie Westers veiligheidsbeleid

De EU en de NAVO beraden zich op een herziening van het veiligheidsbeleid. Met de opkomst van China en de verzwakking van Rusland veranderen de wereldverhoudingen. Europa blijft achter voor zover het de economische macht niet weet om te zetten in politieke slagvaardigheid.

Grotere veiligheid is meer dan drastische verhoging van defensie uitgaven. Economische voordelen moeten veel strenger worden afgewogen tegen strategische risico’s. Het veiligstellen van energieleveranties, voedselimporten, maar ook gezamenlijk asielbeleid en natuurlijk ook klimaatmaatregelen zijn wezenlijke bestanddelen van nieuwe veiligheidsconcepten. Het verdient ook strategisch aanbeveling om de buitenproportionele economische afhankelijkheid van China te beperken.

De grootste politieke opgave ligt in het realiseren van een stabiele veiligheidsorde in Europa. Tijdens de Koude Oorlog ging het om indamming van het communistische imperialisme. Afschrikking, een bewapeningswedloop en stabiliteit gebaseerd op de gegarandeerde wederzijdse vernietiging (‘mutual assured destruction’) kenmerkten deze periode.

Daar moeten we niet naar terug. Niets is zeker, maar in het licht van de Oekraïne ervaring lijkt het hoogst onwaarschijnlijk dat het ernstig verzwakte Rusland zich op afzienbare termijn in nieuwe militaire avonturen in Europa stort. Laat staan dat Poetin alle waarschuwingen negeert en een NAVO-land gaat aanvallen. Als het in Oekraïne zelfs al niet erg lukte…

Ons continent wordt natuurlijk nooit stabiel als het Westen Rusland voorgoed politiek en economisch buiten de deur houdt. Afspraken over vertrouwenwekkende maatregelen en een nieuwe orde in Europa kunnen echter niet gemaakt worden met een oorlogsmisdadiger. Poetin heeft niet zijn tegenstander maar zichzelf in de houdgreep genomen. Kunnen er onder weldenkende Russen ooit nog democraten opstaan die hem en zijn land hieruit kunnen verlossen?

Afgesloten op 25 maart